پژوهشنامه متین
پیاپی 17 (زمستان 1381)

مقاله حاضر، تلاشی است جهت بررسی مساله غناء در فقه اسلام و اینکه آیا بر هر صوت موزون و زیبا، غناء اطلاق می شود یا خیر؟
نگارنده، برای بررسی تفصیلی، در ابتدا به معنای لغوی و اصطلاحی غناء می پردازد و در ادامه غنای محلل و غنای محرم و ویژگی های غنای محرم را برمی شمرد و ضمن بررسی روایات متعارض در این زمینه، به بیان نظر محقق سبزواری در خصوص جمع روایات در این باب می پردازد.
نویسنده در پایان نتیجه می گیرد که به طور مطلق نه می توان قائل به جواز شد و نه قائل به حرمت، بلکه باید در این زمینه قائل به تفصیل گردید.

مقاله حاضر درصدد تحقیق تحدید نسل است که از ناحیه عقیم سازی بررسی شده است و با بیان تعقیم دائمی حکم عقیم سازی موقت نیز مورد مداقه قرار می گیرد. در این راستا، نگارنده با بیان ادله حرمت عقیم سازی به ایضاح ادله می پردازد. بدین ترتیب که ابتدا ادله هشتگانه کسانی که عقیم سازی را مصداق اضرار به نفس می دانند، برشمرد و در پایان ادله نگارنده بیان می دارد که مطلق مصادیق عقیم سازی، اضرار به نفس محسوب نمی شود زیرا عرف و عادت در صورتی عمل بخصوصی را ضرری می داند که مصلحت اهمی در بین نباشد و حال اینکه عقیم سازی دارای منافعی است که نقصان حاصل از عقم را جبران می کند و از دیدگاه عقلا با وجود منافع، اضرار به حساب نمی آید.
سپس به بیان ادله کسانی که حرمت عقیم سازی را نوعی تصرف در خلقت الهی می دانند، می پردازد و ایراداتی را به قائلین به این ادله وارد می کند و همچنین به کسانی که قائلند اجماع مسلمین قائم است بر حرمت ناقص نمودن عضو که عقیم سازی از مصادیق اظهر آن است و اینکه چنین اجماعی در بین نمی باشد و نتیجه می گیرد که ادله هر سه گروه کافی و وافی بر حرمت نیست. لازم به ذکر است که قسمت اول این مبحث در شماره قبل (15 و 16) به چاپ رسیده است.

هدف نویسنده در مقدمه کتاب فلسفه بر سر تقاطع روشن کردن موضع خود در پاسخ به این پرسش است که آیا خدمات فلسفه به تفکر به پایان رسیده و تنها وظیفه باقی مانده ایضاح مطالب قبل است یا وظایف دیگری هم بر عهده فلسفه است. وی بحث خود را با تعریف فلسفه آغاز می کند.مراد او از فلسفه «تفسیر تجربه باستانی» است این تجربه باستانی است چون انسانهای اولیه هم به نحوی به آن اعتقاد داشتند. تجربه باستانی اجزایی دارد که پسوخه و ثومس نام دارند و اجزای عقل بشر به مفهوم عام هستند.
پسوخه، خود واقعی انسان است که دائمی، فناناپذیر، سرچشمه الهام و جنبه منفعل و پذیرای عقل است. ثومس خود متغیر و فناپذیر است که کارکرد فعال و جنبه استدلالی عقل است. خودی که تجربه می کند، می خوابد، بدن را تدبیر می کند و ... نسبت میان پسوخه و ثومس همچون نسبت میان الهام و تفکر استدلالی است. وظیفه فلسفه به کارگیری و تلفیق این دو جزء است، نه صرفا توجه به یکی از آنها. بنابراین، «فلسفه، عقل الهام یافته» است.
وی خاطر نشان می کند عامل پیوند فلسفه افلاطون با فلسفه جدید، و آنچه باعث شده فلسفه غرب حاشیه ای بر فلسفه افلاطون باشد، همین دو جزء عقل در فلسفه اوست. در فلسفه افلاطون، با استفاده از دیالکتیک، از طریق تفکر استدلالی، رؤیت مثال خیرونیل به فضیلت میسر می شود. چنین تحلیلی معرفت را به دو قسم معرفت واضح از جهان ومعرفت مبهم از خیر افلاطونی تقسیم می کند. در قرون وسطی، اغلب درصدد بودند به معرفت خیر نایل آیند؛ اما در دوره رنسانس بیشتر به حصول درک واضح از جهان تمایل پیدا کردند. متفکران دوران جدید جنبه استدلالی و ریاضی تفکر افلاطون را مورد توجه قرار دادند و وصول به خیر برای آنان معنای دیگری غیر از فضیلت پیدا کرد. خیر در نظر اینان چیزی جز سلطه و سیطره پیداکردن بر طبیعت نبود. پیشرفتهای علمی قرون اخیر ثمره چنین رویکردی است. در نتیجه توجه به جنبه استدلالی، از اهمیت جنبه شهودی عقل کاسته شد. در حالی که، بنابر عقیده مؤلف، فلسفه بر سر تقاطع عقل استدلالی و شهود قرار دارد و نادیده گرفتن جنبه منفعل و شهودی عقل فاجعه ای بشری است.

چه رابطه ای بین تاریخ و علوم اجتماعی وجود دارد؟ آیا تاریخ یکی از علوم اجتماعی نیست؟ این نوشتار در تلاش جهت پاسخ گفتن به این مساله، به ذکر پاره ای از تفاوتها و شباهتهای موجود بین تاریخ و علوم اجتماعی می پردازد و برجسته ترین تمایزهای مذکور را نه بین تاریخ و علوم اجتماعی بلکه در درون هر یک از آنها می یابد و در پایان با تاکید بر استقلال آنها، شیوه های بسیاری که این شاخه های دانش می توانند به هم یاری رسانند برمی شمارد.

بررسی تاریخی نظریه اتحاد عاقل و معقول نشان می دهد که این نظریه در حوزه اندیشه اسلامی، نخست در عرفان مطرح شد و پس از آن ملاصدرا آن را در فلسفه صورتبندی کرد. صدرالمتالهین برای نیل به این هدف، برخی از اصول فلسفه خود را به عنوان مقدمه به کار گرفت و به این ترتیب نه تنها اتحاد عاقل و معقول را با دلایل و براهین فلسفی به اثبات رساند، بلکه این نظریه را با دستگاه فلسفی خود متلائم ساخت. نگارنده در این مقاله مقدمات یاد شده را به عنوان مبانی نظریه اتحاد عاقل و معقول مورد بحث قرار داده است. این مقاله گام دوم در جهت بررسی تحلیلی این نظریه است که در پی انتشار مقاله «نگاهی به پیشینه نظریه اتحاد عاقل و معقول» (متین شماره 11 و 12) به نگارش درآمده است.

هدف این مقاله تبیین توانایی های فکری و فقهی شیعی در مواجهه با تحولات و تغییرات اجتماعی می باشد که نویسنده با اشاره به دو نگرش مختلف اصولی و اخباری به تشریح ویژگی ها و مبانی فقهی فقهای اصولی شیعی می پردازد و معتقد است که این فقها با تاکید بر عناصری همچون: جامعیت شریعت، پذیرش صلاحیت عقل و عرف و اجتهاد، پذیرش اصل تبعیت احکام از مصلحت و مفسده، نقش حکومت و احکام حکومتی، نقش زمان و مکان، حوزه فراغ و... از پتانسیل بالایی در خصوص مواجهه با تحولات جدید برخوردارند. این توانایی فکری به خوبی می تواند اصلاحات در کشور را مورد حمایت قرار داده و روند عقلانی شدن جامعه را تسریع بخشد.

سؤال اصلی این مقاله آن است که آیا نظریه اسکاچپول توانایی تبیین انقلاب ایران را دارد. در پاسخ به این سؤال بخش اول این مقاله به طور تفصیلی به طرح نظریه اسکاچپول می پردازد و در بخش دوم توانایی تبیین گری نظریه اسکاچپول در مورد انقلاب ایران آزمون شده است. برای این کار از متغیرهای اصلی نظریه اسکاچپول استفاده شده است. این متغیرها عبارتند از: وجود ارزش مازاد، نوع نظام کشاورزی، بعد دیوان سالاری، میزان قدرت سیاسی طبقه زمیندار، میزان فشارهای بین المللی و توانایی انقلابی دهقانان ایرانی. همان گونه که خود اسکاچپول نیز اذعان داشته است نظریه وی بدون جرح و تعدیلهای لازم قابلیت تبیین انقلاب ایران را ندارد. در ادامه جرح و تعدیلهایی را که اسکاچپول در مقاله اش به آنها اشاره دارد، مطرح شده و در پایان آرا و نظریات اسکاچپول درباره انقلاب ایران نقد و بررسی شده است.

نویسنده در این نوشتار با اشاره به جایگاه ابن عربی در حیات عقلانی عالم اسلام به غفلت پژوهندگان غربی از این جایگاه می پردازد و دلایل آن را ارزیابی می کند. سپس به دوتلقی از معارف دینی در اسلام که بر اساس یکی از آنها نگاه به دین نگاهی جزمی و انعطاف ناپذیر و دیگری نگاهی با قدرت انعطاف و تساهل بیشتر است پرداخته، موضع عرفان وتصوف دراین مورد را بررسی می کند. سپس با اشاره به این معنا که نگاه ابن عربی به مساله کثرت ادیان نگاهی خاص خود اوست، در عین حال که ازدرون سنت عرفان اسلامی برخاسته است، به اختصار مبانی هستی شناختی و معرفتشناختی رای او در باب کثرت ادیان مطرح و وقوع این کثرت را در جامعه بشری امری موجه می داند، در عین حال که نظریه ابن عربی را در این باب عینا قابل انطباق بر موضع پلورالیستها نمی داند و دلیل آن را نیز پیشفرضهای متفاوت آن دو و مآلا نتایج مختلف آنها قلمداد می کند.

آنچه در پی می آید متن سخنرانی جناب آقای سید محمد خاتمی رئیس محترم جمهوری اسلامی ایران است که در دانشگاه شفچنکو اوکراین در مهر ماه سال 1381 ایراد شده است.
از دفتر محترم ریاست جمهوری سپاسگزاریم که ما را در تنظیم و چاپ این متن یاری کرده اند.